Page 77 - NP Zbornik 46_DRUGO REVIDIRANO IZDANJE

Novopazarski zbornik, 46/2023, str. 55-102 77

1944. nije bilo pomena o privremenom karakteru ZAVNOS-a, već se govorilo o
nužnosti njegovog daljeg uzdizanja. Pobornici autonomije su bili naročito kadrovi
srpske i crnogorske nacionalnosti. U Sandžaku je početkom 1945, navodi Kosta
Nikolić, „funkcionisao gotovo zaokruženi i izgrađeni politički sistem na svim
nivoima. Muslimani su tražili da se Sandžak ne deli i očekivali su autonomiju kao
posebnu jedinicu u okviru nove Jugoslavije”. Sve do februara 1945. Sandžak se
54
izgrađivao kao posebna politička jedinica. Narod je, sa institucijama NOP-a tog
područja, težio priznavanju posebnosti Sandžaka, njegovog jedinstva i autonomije
u okviru Jugoslavije (Petrović: 103; Šabotić 2022: 43-63). Postojali su, navodi
Dragoljub Petrović, oblasni organi s vojnopozadinskim organima, oblasne vojne
jedinice, društvenopolitičke i druge institucije (partijska organizacija, potom
Antifašistički front žena, omladinska i pionirska organizacija, Crveni krst i druge
narodnofrontovske organizacije). Žurbu da se položaj Sandžaka riješi početkom
55
1945. najviši politički faktori zemlje tumačili su time da su dvije federalne jedinice
– Srbija i Crna Gora bile slobodne. 56

podvucimo da se ni u jednom usvojenom dokumentu organa narodnooslobodilačkog
pokreta Sandžak decidirano ne označava kao trajni oblik nove državne organizacije u
stvaranju” – prema: B. Petranović, AVNOJ - revolucionarna smena vlasti 1942-1945, 200.
54 Oblasni komitet KPJ za Sandžak 10. juna 1944. u dopisu CK KPJ predlaže da se stvore
„posebne partizanske jedinice u kojima bi bili samo muslimani”, kao i da se u okviru
ZAVNOS-a formira klub muslimanskih delegata) „jer bi nam to omogućilo širi politički rad
među Muslimanima i veću mobilizaciju širih muslimanskih masa za narodnooslobodilačku
borbu” – vidi: K. Nikolić, Jedna izgubljena istorija – Srbija u 20. veku, Beograd 2017, 139.
Zoran Lakić, pak, zaključuje da se od autonomije Sandžaka odustalo vrlo brzo a ne tek u
martu 1945, „kada je donesena validna odluka državnih organa o njenom ukidanju... Iako
je postojao skoro dvije godine, federalni mehanizam ZAVNO Sandžaka ostao je na nivou iz
vremena osnivanja, dok su se druga vijeća razvijala i, po osnovu odluka AVNOJ-a u Jajcu –
prerastala iz predstavničkih i političkih organa u zakonodavne državne organe, što nije bio
slučaj sa ZAVNO Sandžaka. Naprotiv, bezmalo je postao poprište borbe za uticaj iz drugih
federalnih jedinica” – vidi: Z. Lakić, Partizanska autonomija Sandžaka i jugoslovenska
federacja u osnivanju, 44. Sandžak nije postao federalna jedinica, smatra Branko Nadoveza,
„samo zahvaljujući pohlepnosti tadašnjih crnogorskih komunista i vlasti, koji su hteli što
veću Crnu Goru i tako pripojili Berane, Pljevlja, Bijelo Polje i još neke čisto prosrpske,
odnosno srpske krajeve” – vidi: B. Nadoveza, Komunistička pravno politička-destrukcija
Kosova i Metohije 1944-1990., Politička revija, br. 4, Beograd 2020, 338.
55 Oblasni komitet KPJ za Sandžak izvještava 6. februara 1945. CK KPJ da organizira
Narodni front: „Formirali smo Oblasni inicijativni odbor, a već u svim srezovima izabrali
smo na zborovima sreske odbore Narodnog fronta. Po svim srezovima biraju se seoski i
opštinski odbori” –prema: D. Živković, Narodni front Jugoslavije 1935-1945., 364.
56 Problem Sandžaka vodstvo NOP-a razmatralo je u avgustu 1944. na Visu: „Iz šturih
beležaka u Dnevniku Vladimira Dedijera može se zaključiti da je na tom sastanku definitivno