Page 76 - NOVOPAZARSKI ZBORNIK 45

76 S. Bandžović, Novopazarski jevreji: tragovi u historiji i vremenu

Od sredine juna do sredine septembra Jevreji su u Novom Pazaru bili također radna
snaga na fizičkim poslovima u gradu. Kopali su rovove oko kasarne, čistili su ulice i
klozete u kasarni, kao i u svim ustanovama koje su držali Nijemci. Radna jedinica, od
50-ak Jevreja, morala je izvršavati sve zadatke. Svaki od njih imao je drvene cokule,
150
bio je snabdjeven krampom ili ašovom. Morali su se svakodnevno javljati u komandu,
gdje su dobijali zaduženja. Kada nisu radili, Jevreji su bili u svojim kućama.
Jevreji su bili poštovani u gradu, a i oni su uvažavali druge. Građani Novog
Pazara ponajmanje su željeli njihovu “golgotu”. Sredinom juna 1941. Vera
151
Stanimirović, učiteljica i ljevičarka, razgovarala je s Leonom Baharom, predsjed-
nikom jevrejske opštine. Ponudila je pomoć da se mladi Jevreji sklone u Rožaje,
u sigurniju italijansku okupacionu zonu. Leon je odgovorio da oni imaju upute iz
Beograda da nigdje ne idu. Osmo Dervišnurović, komunista, krojački radnik, razgo-
varao je s Montija Hickom, ukazujući da je sve spremno da on napusti grad. Hicko
se zahvalio i rekao da ostaje s porodicom “i mojima u gradu i da se njima delim sud-
binu”. Hivzo Zejnelagić, krojački radnik, i njegov brat Ramo, vodili su sličan razgo-
vor s Montija Fikom zv. Monče, nudeći mu pomoć da ode iz grada, ali bez uspjeha.
On je govorio: “Gde idu svi moji, idem i ja. Hvala vam što brinete o meni”. To je bio
stav većine Jevreja koji su slušali samo savjete svoje opštine. Izgledniji spas se,
152
piše Milutin Živković, “mogao pronaći u italijanskoj okupacionoj zoni, koja je po-
činjala na samo nekoliko kilometara južno i zapadno od Novog Pazara. To su učinili
njihovi sunarodnici iz Sjenice, a u manjoj meri i Jevreji iz Kosovske Mitrovice”. 153

150 Mušović, E. Nešto o novopazarskim Jevrejima i njihovoj sudbini u Drugom svetskom ratu.
Str. 152. Iljaz Ugljić govori da su mobilizirani Jevreji sjekli kukuruz na njivama oko kasarne.
Nekoliko mlađih Jevreja, nakon povratka s radnih obaveza, “peklo je pečenjake i prodavalo ih
građanima u Glavnoj ulici... Pre rata niko od Jevreja to nije radio. Sada ih je nevolja naterala da i
to rade” – prema: Mentović, M., Ajbl, M. Jevreji Novog Pazara i okoline. Str. 117-118.
151 Radović, M. Jevrejska opština u Novom Pazaru. Str. 176.
152 Upor. Ćuković, M. (1964). Sandžak. Beograd. Str. 80; Radović, M. Jevrejska opština
u Novom Pazaru. Str. 174–175; Ajbl, M. Tragična sudbina novopazarskih Jevreja. Str.
258. Srbijom su se 1941. širile vijesti o “organizovanom prebacivanju” Jevreja u Poljsku,
u radne logore u Trećem rajhu i o sličnim rješenjima koja su stavljala izgled spašavanja
života, izbjegavanje fizičke likvidacije. To je imalo efekta, budilo je i održavalo nade
Jevreja u očajnoj situaciji. Pothranjivanje takvih očekivanja u znatnoj mjeri doprinijelo je
njihovom pasivnom držanju. To je i bio cilj njemačkih vlasti – vidi: Božović, B. (2012).
Stradanje Jevreja u okupiranom Beogradu 1941–1944. Beograd. Str. 278.
153 Živković, M. Novi Pazar pod okupacijom i sudbina novopazarskih Jevreja. Str.
203; Živković, M. (2018). Između “Velike Albanije” i okupirane Srbije: Novi Pazar,
Tutin i Ibarski Kolašin (1941-1944). Leposavić. Str. 160–168. Za razliku od stava većine
novopazarskih Jevreja da treba ostati u gradu, razmišljanja Jevreja u Raškoj bila su
drugačija. Novopazarska porodica Isaka i Rene Papo, koja je živjela u Raškoj, sakrila se
u selu Jelakce; porodica veterinara Josipa Franje sklonila se na planinu Goliju. Obje ove
porodice su preživjele strahote Drugog svjetskog rata i holokausta – vidi: Terzić – Spahić,
T. Jevrejsko nasleđe u Raškoj oblasti: jevrejsko groblje u Novom Pazaru, 245.