Page 58 - NOVOPAZARSKI ZBORNIK 44-2021

58 S. Bandžović, Tokovi i posljedice deosmanizacije balkana u XIX stoljeću...

mjeseca, a 48. dan od otvaranja topovske vatre, Nikšić je bio prisiljen predati
se Crnogorcima. Obzirom na vanredno junaštvo carskih vojnika i građana, koje
su pokazali za vrijeme opsjedanja, Crnogorci su pristali, da carski vojnici pod
oružjem, a također i građani, sa svojim imetkom, koji su u stanju ponijeti, mogu
otići u Hercegovinu. Pošto su ranjenici i bolesnici ostavljeni na povjerenje u Nikšić
do njihovog ozdravljenja, danas se je pod pratnjom jednog bataljona Crnogoraca
došlo do Nozdara. Pošto dvije trećine građana seli zajedno sa svojom djecom, te je
kretanje sporo, to će se u Gacko moći doći istom u utorak“ (30. avgusta, odnosno
11. septembra- prim. S. B.). Oni koji su u prvi mah ostajali, mislili su da će biti
128
zaštićeni ukoliko iskažu lojalnost novim vlastima. Pokušaji vlasti da muslimane
ubrzo regrutiraju, da im nametnu nošnju crnogorskih kapa sa krstovima uticali su
i na preostale da i oni „napuste svoje domove i da se upute u jednu veliku životnu
neizvjesnost i svojevrsnu stradaniju“. Takve akcije muslimani su tretirali kao
događaj ravan pokrštavanju. Glavni cilj uvođenja vojne obaveze i obaveznog
129
školovanja za sve muslimane bio je više u tome da se tim putem prisile da napuste
Crnu Goru, nego u vojnoj i prosvjetnoj politici.
130
Pravci iseljavanja su išli ka Sandžaku, Kosovu, Albaniji i Bosni. Do polovine
aprila 1878. iz Nikšića se u krajeve današnje Albanije iselilo 283 porodice. U oblast
Šijak kod Drača, nastanili su se begovi Mušovići. Od 1877. do 1882. iselilo se
131
iz Nikšića 319 muslimanskih porodica - građana, kako ih je označavao P. Šobajić.
Ostalo ih je 19 porodica. Jedno vrijeme su obrađivali svoja imanja, držali stoku,
132
radili na proizvodnji duhana, dok nije uveden monopol. Potom su pojedinačno
128 Hadžibegić, H. Opsada Nikšića 1877. godine prema izvještaju nikšićkog naiba. Str. 61.
129 Po crnogorskim izvorima hodže su upozoravale da oni koji nose te kape ne mogu ulaziti u
džamije. Jedan od uglednijih muslimana, Mahmut Čauš je govorio da nisu znali “da nas knjaz
zove da nas krsti, a nas je poslalo sve sedam devleta. Kad bude tako, ima starijih od knjaza”.
130 Ðoković, D. (1998). Kralj Nikola i finansijski problemi Crne Gore u periodu
njegove vladavine, u: Kralj Nikola - ličnost, djelo i vrijeme, I, Podgorica 1998, 542.
Prema E. Mušoviću “iseljavanje muslimanskog stanovništva vršeno je uz toleranciju i
nastojanja vlasti. Koliko znamo, jedini vladar koji je nastojao da zadrži Muslimane bio
je crnogorski knjaz Nikola... medutim, crnogorski Muslimani su ipak iseljeni, upravo
baš za vlade knjaza Nikole, izuzimajući one krajeve koji su pripadali Sandžaku. Izgleda
da knjaz Nikola, iako gvozdene ruke, iako je i smrću kažnjavao one koji su se grubo
odnosili prema Muslimanima, nije mogao da odoli pritisku javnosti, moguće i spoljne,
i nastojanjima da se Muslimani isele” - prema: E. Mušović, Crnogorski muhadžiri i
njihova kretanja, 155-156. Šerbo Rastoder smatra da “ne mali broj istraživača tvrdi da je
Crna Gora ovoga doba bila vjerski najtolerantnija zemlja na Balkanu”.
131 U literaturi se navode i Skadar i okolina, Lješ, Drač, Kavaju kao mjesta njihovog
nasljevanja. Neki su docnije otišli u Anadoliju – vidi: Š. Rastoder, Kratak pregled
iseljavanja muslimana iz Crne Gore u Tursku, Forum Bošnjaka/Muslimana Crne Gore,
specijalno izdanje, Podgorica decembar 2009, 28.
132 Ivović, J. (1948). Nikšić, mjesto naseljavanja i privremenog boravka (1877-1897).
Istorijski zapisi. 3-4, 210-211. Cetinje.