Page 90 - NOVOPAZARSKI ZBORNIK 43

90 R. Škrijelj, Umjetnost islamske epigrafike Peštera

Najupečatljiviji element pešterskih nišana (stećaka) iz vremena osmanske
vladavine su njihove glave ili bašluci (tur. başlık) sa kaukom (tur. kavuk) . Na
10
nišanima susrećemo različite motive i simbole koji nude konkretnije informacije o
identitetu osobe. U osnovi islamski, nastali su kao proizvodi jedinstvene kulture,
koja se u mnogo čemu razlikuje od hrišćanske pravoslavne spomeničke kulture.
Razvoj društvenog života uslovio je pojavu nišana kao produkta kulture umira-
nja. Ona na ovaj način smrt, kao neminovnost, pretače u djela visoke umjetničke
i estetske vrijednosti. Efekte takve kulture odražava arhitektura islamskih mezari-
stana, koji na Pešteru nastaje interakcijom osmansko-islamske i autohtone kulture
podneblja. Poznato je da su najstariji nišani u selima sa starom džamijom (Ugao,
Gradac, Melaje) u čijem je haremu vršen ukop lokalnih imama i istaknutih članova
šire društvene zajednice, kao i članova njihovih porodica.

Građa pešterskih nišana

Kamen i mermer su osnovni konstruktivni i dekorativni materijal pešter-
skih nišana iz doba Osmanlija. Pomenuta spomenička kultura je na naše prostore
prenijeta uz ostale oblike istočno islamske arhitekture. Kamena podloga nišana
je najčešće vapnenac, siga (aragonit), a u najvećoj mjeri kamen od ružičaste i ze-
lenkaste andezitne lave sa majdana Vinik (1.245 m) između Deževske i Ljudske
rijeke, u ataru sela Pope, sjeverozapadno od Novog Pazara (19 km). Isti arhitek-
tonsko-građevinski kamen se koristi od kasnoantičkih vremena. Svježe iskopan se
može sjeći testerom, ali je pogodne tvrdoće koja se gubljenjem majdanske vlage
povećava. Zbog šupljina i zrnaste stukture nije pogodan za glačanje i finiju obradu
(Pajković 1991: 149-150). Nabrojana svojstva vremenom jačaju poroznost kame-
na, spiranje i osipanja kontura harfova (slova) koja otežava čitanje i deskripciju
epitafa. Treba reći da je isti materijal korišten za izradu pojedinih arhitektonskih
elementa (crkva Svetih Petra i Pavla, Đurđevi stupovi, Sopoćani, džamije u Novom
Pazaru) i izradu pravoslavnih i muslimanskih nadgrobnih nišana od kojih se mnogi
ističu monumentalnošću (Ugao, Tuzinje, Rastenoviće, Raždaginja, Duga Poljana,
Žabren). Studenički mermer i novopazarski pješčar su također korišteni za izradu
nišana (Pajković 1991: 146).
Najstariji su nišani od bijelog mermera (Ugao, Rasno, Čitluk, Kijevci,
Pružanj, Glogovik) porijeklom iz kamenoloma u Makedoniji. Poznati skopski

10 Platneni ili vuneni svitak (omotač) oko glave, kojim se oblikuje čalma. Nakon reforme
Osmanskog carstva 1826, uveden je fes (1828) kao vojna i službena kapa, oko kojega se
čalma oblikovala bijelim platnom na čijem se vrhu isticao fes crvene boje koji još uvijek
koristi muslimanska ulema i imami hanefijskog mezheba (tur. mezheb; ar. madhāb) je
arapski termin koji se odnosi na islamsku školu mišljenja, pravnu školu, ili školu fikha
unutar sunijskog islama.