Page 24 - Zbornik 40

24 Esad Rahić 40/2017

na teritoriji Sandžaka i da se od Sandžačkih partizanskih jedinica formira proleterska
brigada, koja će se nazivati „sandžačka“. Vrhovni komandant je prihvatio njihovu
želju i tri mjeseca i deset dana kasnije (5. juna 1942. godine) na sastojcima Pive i
Tare, odakle počinje Drina, na Šćepan polju, donijeta je odluka o formiranju Treće
proleterske (sandžačke) udarne brigade. Ova brigada kada je formirana imala je 958
boraca, pripadnika svih naroda koji su živjeli u Sandžaku. Od njih su 433 poginuli.
Kroz ovu brigadu tokom trogodišnjeg ratovanja prošlo je oko 10.000 boraca. Četvrta
sandžačka NOU brigada je formirana 1. decembra 1943. godine. Nakon formiranja
ZAVNOS-a osnovana je po naređenju Vrhovnog štaba 4. marta 1944 godine, 37.
udarna sandžačka divizija, u čiji sastav su ušle Treća i Četvrta sandžačka brigada i 8.
crnogorska brigada. U vrijeme formiranja ova divizija je imala oko 2.300 boraca. 37
Sredinom jeseni 1943, u Sandžaku su se prikupile četničke snage iz
Sandžaka, Crne Gore, Srbije i Istočne Bosne (ukupno 3.000 četnika), sa ciljem da
tu oblast pretvore u vojnu i političku bazu za borbu protiv NOP-a. Istovremeno
su se italijanska divizija „Taurinenze“, njemačka 118. lovačka divizija i 83. puk
divizije „Venecija“ povukle iz Sandžaka, pa su četnici, sredinom septrembra, zauzeli
Novu Varoš, Prijepolje i Bijelo Polje i prikupili se u neposrednoj okolini Pljevalja
s namjerom da ga zauzmu, a u Priboju su se zajedno stacionirali s italijanskim
okupacionim snagama iz sastava divizije „Venecija“. U to vrijeme su prividno
ublažili stav prema Bošnjacima jer su željeli da ih uvuku kao saveznika u borbi
protiv NOVJ. Međutim, ogromna većina pripadnika muslimanske milicije bila je
protiv svakog oblika saradnje s četnicima, iako su istovremeno veoma strahovali
od eventualnih novih pogroma nad bošnjačkim življem. Njemačka 118. lovačka
divizija je do 13. septembra napustila Brodarevo, Prijepolje, a 18. septembra i cijeli
Sandžak, što je, između ostalog, imalo za posljedicu da je u Pljevima preuzela vlast
muslimanska milicija. 38
Polovinom 1943. godine, Vrhovni štab upućuje svoje jedinice iz Bosne u
pravcu Crne Gore i Sandžaka. Sandžak je trebalo da bude operativna osnovica za
prodor u Srbiju. Veliki podsticaj za razmah NOP-a na ovom prostoru predstavljala je
kapitulacija Italije početkom septembra 1943. godine. Stvorena je stabilna slobodna
teritorija od 13.000 km koja je obuhvatala sljedeća gradska naselja: Pljevlja, Priboj,
2
Prijepolje, Novu Varoš, Bijelo Polje, Berane, Andrijevicu, Kolašin, Žabljak, Gacko i
Bileću. Tito je tada imao ideju da Berane postane centar slobodne teritorije i sjedište
Predsjedništva AVNOJ-a, Vrhovnog štaba i Centralnog komiteta KPJ. U ovo vrijeme
dovršena je institucionalizacija NOP-a u Sandžaku. Pored već nabrojanih institucija
ponovo se osniva Glavni štab Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda
za Sandžak, Narodnooslobodilački front Sandžaka, Ujedinjeni savez antifašističke
omladine Sandžaka, Antifašistički front žena Sandžaka itd.
39

37 Treća proleterska sandžačka brigade, Beograd 1987, str. 7; Hronologija oslobodilačke borbe
naroda Jugoslavije 1941-1945, Beograd 1964, str. 279
38 Četvrta sandžačka NOU brigada, str. 61
39 Dr. Zoran Lakić, Partizanska autonomija Sandžaka, str