Page 44 - NOVOPAZARSKI ZBORNIK 44-2021

44 S. Bandžović, Tokovi i posljedice deosmanizacije balkana u XIX stoljeću...

Ratovi i migracije su važni faktori u historiji balkanskih naroda. Kada bi se o
prošlosti Balkana pisalo iz perspektive historije seoba, stekla bi se mnogo realnija,
stvarnosti bliža slika od one koje pružaju izobličene i ekstremno konstruirane
nacionalne historije. Periferija osmanske države, na kojoj se nalazila i Zeta,
22
docnija Crna Gora, priznavajući sultanovu vlast sve do kraja XVIII stoljeća, bila je
jedna od najzaostalijih dijelova Balkana. Od bitke na Krusima 1796. Crnogorci
23
su, spajanjem plemena Pipera i Bjelopavlića, zaokružili posjed na kojem su mogli
izgrađivati svoju državnost. Crnogorski mitropolit je proširio uticaj na plemena u
Primorju, Brdima i Hercegovini. U prvoj polovini XIX stoljeća Crnogorci, kojih
24
je bilo oko 120.000, bili su razvrstani u 36 plemena, naseljenih u 240 sela. Nisu
imali nijedne varoši. Hrišćani su bili i teritorijalno odvojeni od muslimana koji su
25
imali uticaja samo u ravnicama oko Podgorice, Žabljaka, Spuža i Bara. Crnogorac,
„od davnih vremena, bacao je svoje željne poglede, sa vrletnih stjenovitih brda,
na ravnu Zetu, Podgoricu, Nikšić, Kolašin, na Spuž, Žabljak, a pri tome čeznuo
je za jednim i najmanjim kutićem na moru“. Sukobi sa muslimanima dobijali
26
su širi zamah. Muslimani u Gornjem Polimlju, u dolini Lima i Tare, kao i znatan
dio u Novopazarskom sandžaku bili su slavenskog porijekla. Crnogorsko
27
stanovništvo se, mučeći „muku od gladi“, prehranjivalo i pljačkom i plijenom. U
planinsko područje Katunske nahije, čiji je centar bilo Cetinje, osmanske snage su,
pak, mogle dospjeti preko dobro organiziranih vojnih pohoda. Stvarni gospodar
tog neplodnog, slabo naseljenog prostora, bila su crnogorska plemena. Planine
su bile „čuvari prošlosti“ – starih običaja, nošnje, alata, tradicije, mentaliteta
koji teško ustupaju pred stvarnošću. Priroda tla (geografska sredina) posreduje
28
u oblikovanju nacionalnog profila. Lovačka plemena odlikuju se nasilništvom;
pastirska ratobornošću i smislom za umovanje; dok narode kod kojih preovlađuje
zemljoradnja, karakterizira staloženost i promišljenost.
29
Kritičke i višestruke perspektive doprinose upotpunjavanju slika o politici,
sukobima i njihovim relacijama. Funkciju „ubice mitova“ Erik Hobsbaum (Eric
Hobsbawm) smatra jednim od ključnih zadataka historičara. Naučni odgovori nisu
na jednom mjestu, u historiografiji jednog naroda. Mada Crnogorci tvrde da su
borbom sačuvali slobodu, njihovi krajevi bili su siromašni, da osmanske vlasti nisu

22 Fenomen seoba, migracija, egzodusa, preseljavanja, raseljavanja i naseljavanja,
uticao je na „profiliranje etničkih, političkih, društvenih i kulturnih odnosa“.
23 Јелавич, Б. (1999). Историја на Балканот I. Скопје. 98.
24 Duraković-Jakšić, Lj. (1954). Učešće Crne Gore, srpskog Primorja, Brda i Hercegovine
u Karađorđevu ustanku. U: Stopedesetogodišnjica ustanka u Srbiji 1804­1954. Beograd.
25 Božić, I. , Ćirković, S., Ekmečić, M. i Dedijer, V. (1972). Istorija Jugoslavije. Beograd.
232-233.
26 Stefanović Karadžić, V. (1953). Crna Gora i Boka Kotorska. Beograd. 92.
27 Dašić, M. (1982). Oslobodilački pokret u Donjim Vasojevićima 1861. i 1862. i
njegov odjek u Sandžaku. Vranjski glasnik. knj. XIIV-XV, 108-109. Vranje.
28 Dimić, Lj. (1998). Srbi i Jugoslavija. Beograd. 39.
29 Pavićević, V. (1968). O nacionalnoj kulturi i etosu Crne Gore. Prosvjetni rad. 3. Titograd.