Page 43 - NOVOPAZARSKI ZBORNIK 44-2021

Novopazarski zbornik, 44/2021, str. 41-77 43

koji su „tradicionalno demonizirani ili ignorirani“ kroz „velike priče“. Nema
14
„privilegirane prošlosti“. Problematično je svođenje historijskog totaliteta na jednu
dimenziju. Velika publicistička produkcija je maskirana politička djelatnost, koja
je zapravo propaganda.
15
Kasni procesi formiranja država na Balkanu se poklapaju sa pojavom
nacionalističkih ideologija. Stoljećima je život na tom prostoru bio nešto
16
nasilniji nego drugdje. Balkanska surovost je bila „prirodni ishod ratničkog etosa“,
duboko ukorijenjen u psihi stanovništva“. Uvijek se povezivala sa Istokom. U
17
tradicionalnim predstavama hrišćana muslimani su bili „otpadnici“ koji su odbacili
prijašnju vjeru i priklonili se vjeri osvajača. U XIX stoljeću tri mita - prelazak
na islam temeljen isključivo na kukavičluku i pohlepi, stabilne, dugovječne
etno-konfesionalne zajednice i izopačenost osmanske uprave - činili su temelj
„hristoslavizma“, vjerovanja da su Slaveni hrišćani po prirodi i da bilo kakav
prelazak u drugu vjeru podrazumijeva izdaju slavenske rase. Srpska pravoslavna
18
crkva je smatrala „već treće koleno poturčenjaka potpuno otuđenim od svog roda“.
19
Velika nedaća sa historijskim stereotipima i predrasudama je njihova statičnost.
Uprošćena historiografska tumačenja potiču iz metodološke postavke u kojoj se
fenomeni vezani za vjerske konverzije, prikazuju teleološki. Massien de Clerval
20
pisao je 1855. o Bošnjacima: „Velika nesreća ovog dijela slavenskog naroda jeste
u tome da je nepoznat, osim po izvještajima svojih neprijatelja“.
21

14 Većina djela pisanih tokom XIX i početkom XX stoljeća o ovom carstvu, nastala na
osnovu zapadnih i neosmanskih izvora, obilježena je evropocentričnom i etnocentričnom
vizijom historije. Osmanski izvori su važni i da bi se, naročito na Balkanu, potpunije
shvatili procesi koji su zahvatili Osmansko carstvo tokom XIX stoljeća. „Svijet islamske
Istočne Evrope“ je, pak, upućuje historičar Jacob Mikanowski, „neotkriveni kontinent“.
Proučavanje njegove islamske i osmanske historije znači „kopanje i traganje za
zaboravljenim otiscima. Čak i uz dobru istraživačku biblioteku, to je teška borba... Ona
zahtijeva poznavanje jezika i pisma kao i razumijevanje čitavih svjetova koji su nestali“.
15 Mitrović, A. (1998). Vreme destruktivnih: intervjui. Čačak. 73. Historijski izvori
u sebi nose obilježja vremena u kome su nastali. Dokumenti nisu “čista prošlost”, već
svjedoci čiji odgovor ovisi od „pitanja koja im se postavljaju“.
16 Balkanske države nisu izrasle iz dobro organiziranih nacionalističkih pokreta, već
mnogo više kao rezultat geopolitičkih igara velesila, lokalnih specifičnosti i slabljenja
Osmanskog carstva.
17 Todorova, M. Imaginarni Balkan. Str. 207, 239.
18 Sells, M. (2002). Iznevjereni most: Religija i genocid u Bosni – feljton. Jutarnje
novine. Sarajevo, 26. juni 2002.
19 Šaljić, J. (2015). Od konfesije ka identitetu (Muslimansko pitanje u Srbiji 1878­
1912) ­ doktorska disertacija. Beograd: Filološki fakultet. 43.
20 Aleksov, B. (2002). Viđenje verskih preobraćenja u formiranju srpske nacionalne svesti.
U: Religija, društvo i politika: Kontroverzna tumačenja i približavanja. 143-150. Bonn.
21 M. de Clerval, Putovanje u Bosnu 1855, Forum Bosnae, br. 5, Sarajevo 1999, 321.