Page 55 - NP Zbornik 46_DRUGO REVIDIRANO IZDANJE

Safet Bandžović, UDK 94(497.11)”1943/1945”
naučni savjetnik 323(497.11+497.16)”1943/1945”
Institut za historiju 342.24/.25(497.1)”1941/1945”
Univerziteta u Sarajevu

SANDŽAK I KONSTITUISANJE AVNOJSKE
JUGOSLAVIJE (1943–1945)

Sažetak: Shvatanje društveno-historijskih višesmjernih procesa nakon
aprilskog rata 1941. i rasparčavanja Jugoslavije pretpostavlja temeljitije
poznavanje suprotstavljenih političkih i nacionalnih perspektiva još od 1918.
kada je nastala ova država, zbivanja između dva svjetska rata, kao i njihovih
višedimenzionalnih karaktera, pošto su ona uveliko determinirala ratne
polarizacije i svrstavanja. Teško međuratno nasljeđe i neuspjeh pokušaja da
se riješe nagomilani problemi u državi znatno su uticali na zbivanja i konflikte
na prostoru okupirane Jugoslavije, pa i u Sandžaku, izloženom različitim
političkim vizijama i antagonizmima. Antifašističku, oslobodilačku
borbu je 1941–1945. predvodio partizanski pokret uz dominantnu ulogu
Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Vladimir Dedijer je pisao da je
1941. otpočeo revolucionarni rat i „niko nije ni sanjao kakvog će karaktera
biti”. To je bio i građanski rat. On je razorio ideju da se ova država može
obnoviti u obliku u kojem je 1918. nastala. Po unutrašnjim obilježjima to je
bio složen rat, s brojnim opterećujućim naslagama (nacionalnim, vjerskim,
socijalnim i historijskim). Antijugoslavenske snage su skoro sve do njegovog
kraja, brojnije od projugoslavenskih. Odlukom o federativnom uređenju
države donijetom na Drugom zasjedanju Antifašističkog vijeća narodnog
oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) u Jajcu 1943. negiran je osnovni stub
prethodne Jugoslavije: državni i nacionalni unitarizam. Specifičnost „avnojske
federativne formule” iskazana je i u činjenici da je 1943. formirana savezna
jugoslavenska država, a onda 1944. članice federacije (republike), kada su
njihova zemaljska antifašistička vijeća konstituirana u najviša zakonodavna
i izvršna predstavnička tijela. Odluke AVNOJ-a bile su okvirnog i načelnog
karaktera. Osnovana je federacija, ali do kraja nisu bili izvedeni oblici njenih
pojedinih republika vezani za njihove granice, položaj nekih oblasti, strukturu
članica saveza, „kao unitarnih ili složenih”. Zemaljsko antifašističko vijeća
Sandžaka (ZAVNOS) formirano je u novembru 1943. u Pljevljima. Krajem
rata ono je nestalo iz konstrukcije federacije kao političko-teritorijalni subjekt