Page 89 - NOVOPAZARSKI ZBORNIK 45

Novopazarski zbornik, 45/2022, str. 45-94 89

Život i historijat jevrejske zajednice, “komšija iz naših sokaka kojih više
nema” je, kao i po mnogim gradovima, blijedio nakon Drugog svjetskog rata iz ko-
lektivnog pamćenja i u Novom Pazaru. Alona Fišer Kam (Alona Fisher-Kamm),
207
izraelska ambasadorka u Srbiji (2016–2020), ukazuje 2017. nakon obilaska Novog
Pazara da je ovaj grad “otvoreno i tolerantno društvo, jer Jevreji ne bi dolazili ovde
da se nisu osećali bezbedno, ali im je odgovarao i prosperitetan geografski položaj
ovog područja. Da nije bilo holokausta, sigurna sam da bi danas ovde videli jed-
no prosperitetno i uspešno zajedničko društvo”. Stoljećima su tu Jevreji uživali
208
“ravnopravnost i uzajamno poštovanje nacionalnih, verskih prava i kulture sa osta-
lim stanovnicima. Sa njima su delili sudbinu, trpeli bolesti, požare, poplave, gubili
imovinu, učestvovali u ratovima. Jevreji su bili lojalni građani i dali su značajan
doprinos privrednom i društvenom životu sredini koju su doživljavali kao svoju”,
te da treba očuvati sjećanja na kulturu i tradiciju Jevreja i njihovu personalizaciju,
“tako da se o njima ne govori kao o broju koji je stradao, već da se ukaže na to da su
iza tih brojki bili ljudi koji su imali svoje živote sa svojim nadanjima, strahovima,
željama”. Nužna je i zbog “perspektive odozdo”, uz traganje za “kockicama mo-
209
zaika nestalog života”. Tumačenja bliske prošlosti snažna su dimenzija kolektivnih
konstrukcija identiteta koje utiču na istraživače da izlože svoje stavove. Oni tre-
210
baju biti senzibilizirani prema svim zajednicama – žrtvama tragičnih historijskih
događaja. Historičari “obično ne govore moralnim pojmovima, ali svojoj disciplini
pokušavaju osigurati univerzalno utemeljenje”. Promišljanje sastavnica prošlosti
Drugog svjetskog rata treba se oslanjati i na Wilkinsonov moralni imperativ “povi-

207 Mihaljević, M. (2013). The Jewish Heritage of Novi Pazar: A Case of Decaying Memory.
Serbian Studies: Journal of the North American Society for Serbian Studies 21 (103–112).
208 Novosel, S. (3. maj 2017.). Nepoznata zaostavština i imovina jevrejske zajednice. Danas,
https://www.danas.rs/vesti/drustvo/nepoznata-zaostavstina-i-imovina-jevrejske-zajednice/.
209 Mentović, M. – Ajbl, M. Jevreji Novog Pazara i okoline. Str. 7. Jevrejsko groblje
je 29. septembra 1989. odlukom Skupštine opštine Novi Pazar, a na prijedlog Zavoda
za zaštitu spomenika kulture Kraljevo, proglašeno spomenikom kulture. Ovaj zavod je
izradio 2014. Projekat prethodnih istraživanja, konzervatorsko-restauratorskih radova i
prezentacije ovog groblja. Tokom 2019. izgrađena je ograda od kovanog gvožđa, na nju
su stavljene prepreke u vidu menore, kao jevrejskog simbola. S južne strane, na ulazu u
groblje, postavljene su dvije spomen-ploče na srpskom i hebrejskom jeziku, sa ispisanim
riječima: “Da se ne zaboravi Izgnani iz svojih prapostojbina Španije i Portugalije, novu
Domovinu pronašli su na prostoru Starog Rasa. Iznova Proterani, na veliki praznik Purim,
14 adara 5702. godine (3. marta 1942. godine), Sefardi jevrejske veroispovesti Opštine
Novi Pazar napustili su svoje domove zauvek. Neka im duše budu svezane vezama večnog
života” – prema: Terzić, P. – Spahić, T. Jevrejsko nasleđe u Raškoj oblasti: jevrejsko groblje
u Novom Pazaru. Str. 251; http://spomenicikulture.mi.sanu.ac.rs/spomenik.php?id=638.
210 Gross, M. (2006). O historiografiji posljednjih trideset godina. Časopis za suvremenu
povijest. 2, 600.