Page 37 - Zbornik 40

40/2017 SANDŽAK TOKOM DRUGOG SVJETSKOG RATA 37

Završne borbe za oslobođenje Sandžaka trajale su od novembra 1944. do 12. januara
1945. godine. U njima su 37, sandžačka, 22. srpska i 3. crnogorska divizija vodile teške
borbe protiv njemačkog 21. i 91. armijskog korpusa, koji su se preko Sandžaka povlačili
iz Grčke i Albanije, Srbije i Crne Gore u Bosnu. Zajedno sa Nijemcima preko Sandžaka
su odstupali i ostaci srbijanskih i crnogorskih četnika. Najprije je prethodnica njemačkog
91. korpusa zauzela Pljevlja 8. oktobra, Priboj 9. oktobra, Sjenicu 25. oktobra, Prijepolje
29. oktobra. Dok su 4. i 5. sandžačka brigada vodile teške borbe na pravcima Sjenica –
Prijepolje – Pljevlja i u dolini Lima, dotle je 3. proleterska brigada spriječila Nijemce i
crnogorske četnike da preko Pljevalja prodru u Bosnu i prislilila ih da se povlače dolinom
Lima, nanijevši im velike gubitke na Savinom laktu, kod Prijepolja. Nijemci su 25/26.
novembra pretrpjeli velike gubitke u ljudstvu i materijalu, a četnici u Pljevljima 18/19.
novembra. U nastavku borbi 22. srpska divizija je oslobodila Novi Pazar 28. novembra i
Sjenicu 14. decembra, 3. crnogorska divizija osobodila je Tutin 23. novembra i Bijelo Polje
4. januara 1945, a 37. divizija Pljevlja 18/19. novembra, Prijepolje 9/10. januara 1945.
godine i Priboj 12. januara 1945. godine. Tako je završeno oslobođenje Sandžaka.
U to vrijeme u jedinicama 37. sandžačke divizije, 1. i 2. proletereske, 2. i
5. udarne divizije i drugim jedinicama NOVJ, nalazilo se oko 15.000 boraca iz
Sandžaka, od kojiih su 440 žene. Partijska organizacija je dva mjeseca prije toga (6.
februara) imala 1.456 članova Partije, 302 kandidata i 1.465 članova SKOJ-a.
Sandžak je dao značajan doprinos pobjedi NOB-a i revolucije i podnio velike
ljudske i materijlne žrtve. U jedinicama NOV i POJ poginulo je preko 5.000 boraca,
a okupatori i kvislinzi pogubili su ili poubijali 8.150 ljudi, žena i djece. U borbama je
najviše izginula omladina od 16. do 21. godine života, pošto je ona u Sandžaku, kao
osnovna, najvitalnija i najprogresivnija društvena snaga, sačinjavala 75% boračkog
i starješinskog kadra NOV i POJ.
Izgorjelo je 22.246 stambenih i drugih zgrada, bombardovanjem sela
i gradova razrušeno je ili oštećeno 2.939 kuća i drugih zgrada, a uništeno je ili
oštećeno 150 osnovnih i srednjih škola, od 176, koliko ih je ukupno bilo. Od
bombardovanja su najviše stradali Bijelo Polje i Sjenica, a bombardovani su više
puta Pljevlja, Prijepolje, Nova Varoš i Novi Pazar.
Sandžak je dao 27 narodnih heroja, od kojih je poginulo 19: Rifat Burdžović
Tršo, Vladimir Knežević Volođa, Ljubiša Miodragović, Vladimir Perić Valter,
Tomaš Žižić, Miomir Pucarević, Gojko Drulović, Jezdimir Lović, Milovan Jelić,
Slobodan Nikačević, Bogoljub Čukić, Živko Ljujić, Rodoljub Stevović, Dušan
Tomašević Ćirko, Ljubomir Bakoč, Živko Džuver, Milosav Stiković, Radomir
Raković i Radoje Kontić.
Završna godina narodnooslobodilačkog rata u Sandžaku je imala dvije,
međusobno različite, karakteristike:
- prva se ogledala u opadanju utjecaja bošnjačkih kadrova na sve što se
događalo u Sandžaku;
- druga karakteristika je bila u izrazitom porastu broja Bošnjaka u
narodnooslobosdilačkoj borbi. U toj godini je njihovo učešće imalo obilježje masovnosti.