Page 38 - Zbornik 40

38 Esad Rahić 40/2017

Bilo bi normalno za očekivati da masovno učešće sandžačkih Bošnjaka u
partizanskim jedinicima bude propraćeno i većim utjecajem u strukturama vlasti i
društveno-političkim zbivanjima. Nažalost, kretanja su bila obrnuta. Sandžaklije su
u završnim godinama rata imale kvantitet, ali ne i kadrovski kvalitet, odnosno puno
učesnika NOB-a, a zabrinjavajuće malo pojedinaca sa oganizatorsakim i liderskim
darom, ambicijama i pozicijama.
Najkvalitetniji bošnjački komunistički kadrovi koji su se formirali i sazrijevali
u antifašističkim pokretima studentske i srednjoškolske omladine i klasno opredjeljenih
radnika, a koji se od 1941. godine javljaju kao kreatori, organizatori i rukovodioci te
borbe, tokom narodnooslobodilačkog rata izginuli su. To je naročito bilo karakteristično
za Bijelo Polje, Novu Varoš, Podgoricu, Plav, Gusinje i Novi Pazar. To će biti od
presudnog i odlučujućeg značaja u odnosu na konačnu sudbinu i status Sandžaka.
Jednom administrativnom odlukom zabijen je duboko nož u leđa vjekovnoj
historijskoj tradiciji i posebnosti Sandžaka. Još 1516. godine bosanski sandžak-beg
je imenovao u Novom Pazaru posebnog namjesnika koji je dobio ovlaštenja, da
u ime bosanskog sandžak-bega autonomno donosi odluke. Posebnost Sandžaka
je naglašena u odlukama Berlinskog kongresa, Berlinskog ugovora iz 1878. i
Carigradske (Novopazarske) konvencije iz 1879. godine. Sandžački odred posebno
se pominje i prilikom odbrane Bosne i Hercegovine od austrougarske okupacije
1878. godine, a 1908. godine u Sandžaku su se kao dobrovoljci javili oko 30.000
Sandžaklija izražavajući svoju spremnost da stupe u oružane odrede Bosne i
Hercegovine. Autonomistički stavovi jasno su naglašeni i u odlukama Sjeničke
konferencije iz 1917. godine. Sandžački komitski pokret od 1918-1925. godine je
jasan i nedvosmislen izraz težnje da se tretman Sandžaka i sandžačkih Bošnjaka
postavi na drugojačijim temeljima nego što su vlastodržci iz tog perioda pokušavali.
Zahtjevi za autonomijom Sandžaka otvoreno su izražavani i putem „Gajreta“,
naročito tokom 1939. i 1940. godine, kada je istovremeno traženo i pripajanje
Sandžaka Bosni i Hercegovni. Te ideje su izražene i u aktivnostima studenata iz
Sandžaka pred Drugi svjetski rat koji su studirali na Beogradskom univerzitetu,
odnosno njihovo odbijanje da se udružuju u zavičajno udruženje studenata iz Crne
Gore i Srbije i njihovo opredjeljenje da formiraju posebno zavičajno udruženje
sudenata iz Sandžaka, koje je dobilo naziv „Zlatar“ i u aktivnostima ovog udruženja
i nakon odluke policijskih vlasti da zabrane njegovo legalno djelovanje. Februara
1937. godine, 72 studenta iz Sandžaka, pripadnika svih naroda ove pokrajine,
potpisali su zahtjev za formiranje ovog zavičajnog udruženja.
Studenti Sandžaka obraćaju se aprila-maja 1939. godine narodima Sandžaka
i pri tom posebno spominju Muslimane, tretirajući ih kao poseban nacionalni
subjekat u Sandžaku. Istupanja Rifata Buržovića Trša na predratnim marksističkim
kružocima, jasno su ukazivala na njegovo viđenje Bošnjaka kao posebnog i
osobenog nacionalnog identiteta i autonomnog subjektiviteta Sandžaka. Za slobodu
i ljepšu budućnost Sandžaka svoje živote su dali četiri sekretara Oblasnog komitata
KPJ za Sandžak.