Prekretnicu za arheologiju novopazarskog kraja predstavlјa 1971. godina. Te godine je Sekretarijat za obrazovanje, nauku i kulturu SR Srbije obrazovao Komisiju za istraživanje kompleksa srednjovekovnog Rasa. Iste godine su počela sistematska arheološka istraživanja kompleksa na ušću Sebečevske reke u Rašku i to na lokalitetima: Gradina, Pećina, Trgovište–naselјe i Trgovište–crkva sa nekropolom. Na svim ovim lokalitetima istraživanja su trajala do početka devedesetih godina 20. veka. Nešto kasnije, 1973. godine, počela su i arheološka istraživanja manastirskog kompleksa Sopoćani.
Posle upisa Starog Rasa sa Sopoćanima u Listu svetske kulturne i prirodne baštine UNESKO-a, 1979. godine, učinjen je radikalan zaokret u ukupnom tretmanu i postupku zaštite i uređenja ove spomeničke celine.
Sistematska istraživanja kompleksa srednjovekovnog Rasa odvijala su se do 1990. godine, kada je prestalo istraživanje naselјa i nekropola na Trgovištu. Na Podgrađu su istraživanja nastavlјena do 1994. godine.
Od 1987. godine u okviru Programa za istraživanje Starog Rasa sa Sopoćanima počela su i sistematska arheološka istraživanja na lokalitetu Gradina u selu Postenju. Ovaj izvanredan lokalitet još više je dobio na značaju nakon iznete pretpostavke da se tu nalaze ostaci srednjovekovnog grada Rasa.
Teritorija koju pokriva Muzej Ras Novi Pazar istraživana je i kroz druge projekte. Praistorijski lokaliteti istraživani u okviru projekta “Etno-kulturni odnosi tokom bronzanog i gvozdenog doba u srednjem Podunavlјu i na centralnobalkanskom području”. Ovim radovima je obuhvaćeno 11 lokaliteta koji se vremenski mogu opredeliti od ranog bronzanog do mlađeg gvozdenog doba.
Od 1997. godine na području opština Sjenica i Tutin Muzej Ras Novi Pazar vrši arheološka istraživanja srednjovekovnih humki, a od 2013. godine i na slovenskom Svetilištu.
Područja opština Novi Pazar, Tutin i Sjenica detalјno su rekognoscirana. Nјih je sproveo Muzej Ras Novi Pazar, a 2014. godine, kao kruna tih istraživanja, iz štampe je izašla publikacija „Arheološka karta Novog Pazara, Tutina i Sjenice“ arheologa Dragice Premović Aleksić, koja je obradila do sada sve poznate arheološke lokalitete na pomenutoj teritoriji, a kojih ima 1526.
Arheološko odelјenje počelo je da se formira osnivanjem Muzeja 1953. godine. Broj predmeta bio je simboličan sve do sedamdesetih godina 20. veka, kada su počela obimnija istraživanja našeg područja. Međutim, sve do kraja 20. veka u ovom odelјenju nalazili su se samo predmeti sa istraživanja srednjovekovnog Trgovišta, tvrđave Ras i praistorijskih tumula na Pešteri. Materijal sa ostalih lokaliteta nalazio se, a i danas se nalazi, u institucijama koje su bile nosioci projekata.
Danas arheološko odelјenje broji preko 3000 predmeta koji nisu podelјeni u zbirke, ali bi se mogli svrstati u praistorijsku, antičku i srednjovekovnu.
Jedini paleolitski lokalitet koji je istraživan na teritoriji koju pokriva naš muzej je Smolućka pećina, ali materijal nikada nije predat Muzeju i nalazi se u Arheološkom institutu u Beogradu.
Najstariji predmeti u arheološkom odelјenju pripadaju starčevačkoj i vinčanskoj kulturi. Reč je o neolitskom naselјu koje je otkriveno prilikom zemlјanih radova u prigradskom naselјu Dojeviće. To je ujedno i lokalitet koji je konstantno izložen uništavanju.
Na području opština Novi Pazar, Tutin i Sjenica, u okviru projekta “Etno–kulturni odnosi tokom bronzanog i gvozdenog doba na centralno–balkanskom području”, istraženo je 11 lokaliteta koji se vremenski mogu opredeliti od ranog bronzanog do mlađeg gvozdenog doba.
Ispod temelјa Petrove crkve istražen je tumul u kome je sahranjivanje vršeno tokom bronzanog i gvozdenog doba, a u prvoj polovini 5. veka p. n. e. tu je sahranjen i predstavnik domaće aristokratije čiji je grobni inventar, zbog svog bogatstva i značaja, ušao u naučnu literaturu pod imenom „Novopazarski nalaz“. Materijl se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu.
Da je novopazarski kraj bio u sastavu rimske provincije Moesia Superior svedoče nam pomeni beneficiarii consularis VII Claudia legije na tri žrtvenika, čije je sedište bilo u Viminacijumu, a koji su privremeno boravili u benificijarnoj stanici u dolini Raške. Granica između provincija Mezije i Dalmacije išla je rubom Sjeničko-pešterske visoravni. Pored ovih žrtvenika na novopazarskoj teritoriji pronađena je još nekolicina rimskih spomenika (Trgovište-Pazarište, Petrova crkva, Novopazarska Banja, Altun-alem džamija, Gradina u Postenju, u Popama).
Na Velikom, ili Paričkom groblјu, prilikom kopanja grobne rake, otkrivena je ostava od 42 bronzana rimska novca. Vremenski raspon ostave se kreće od 336/7. do 355/61. godine.
U Novopazarskoj Banji, pored humki iz bronzanog i starijeg gvozdenog doba, otkriveni su, ali i uništeni, ili u većoj meri oštećeni, dva hrama manjih dimenzija, podignutih krajem 2. i početkom 3. veka. Jedan od hramova u drugoj polovini 4. veka je rekonstruisan, tako da je od njega formirana jednobrodna crkva. Na uništenom delu lokaliteta nalazila se zidana grobnica iz 4. veka, koja je za poklopac imala nadgrobnu stelu sa početka 3. veka. Najveći i u velikoj meri oštećeni objekat na lokalitetu je ranovizantijska bazilika.
Na teritoriji koju pokriva Muzej „Ras“ Novi Pazar, poslednjih nekoliko decenija urađeno je sistematsko arheološko rekognosciranje terena sa sondažnim istraživanjima. Najveći broj evidentiranih utvrđenja pripada kasnoantičkom, odnosno ranovizantijskom periodu. Na području novopazarske opštine to su utvrđenja: Gradina na Pazarištu, Gradina u Postenju, Gradina na Južcu, Kulina u Rogatcu, Gradina u Radalici, Gradina u Šaronjama, Kula u Kaludri, Gaj u Babrežu i Krš na Zlatnom kamenu. Tutinskoj opštini pripadaju: Zlostup u Ostrovici, Gradovi u Šaronjama, Gradina u Ramoševu, Jerinin grad na Trojanu, Gradina na Humu, Đurđevica u Đerekarima, Litice u Dobrinji i Tupi krš u Izbegu. Najmanji je broj utvrđenja na području opštine Sjenica: Velika gradina u Vrsenicama, Šarski krš kod Duge Polјane, Gradina u Tuzinju i Samograd u Grgajama.
Sva navedena utvrđenja podizana su radi zaštite rudonosnih oblasti i komunikacija kojima je rudno blago transportovano. To potvrđuju i ostaci rudarske delatnosti u okviru samih utvrđenja. Najveći broj utvrđenja podignut je u 6. veku, a krajem istog, ili početkom narednog veka prestalo je da se koristi. Što se tiče kasnijeg korišćenja, obnovlјena su samo utvrđenja na Gradinama u Pazarištu, Postenju i u Vrsenicama.
Srednjovekovni period u arheološkom odelјenju zastuplјen je sa najvećim brojem predmeta, što i ne iznenađuje obzirom da je dolina reke Raške bila centar srpske srednjovekovne države. Istraživanja trvđave Ras okončana su 1995. godine i skoro sav arheološki materijal predat je na čuvanje Muzeju Ras Novi Pazar kao i sa istraživanja lokaliteta Velika gradina u Vrsenicama kod Sjenice, Trgovišta, manastira Sopoćani i Svete Varvare kod Novog Pazara, kao i brojnih crkava i nekropola.
Na teritoriji koju pokriva Muzej Ras Novi Pazar nalazi se veliki broj istraženih manastira i crkava. U Petovoj crkvi održali su se državni sabori koji su uticali na dalјi tok srpske državnosti. Po predanju manastir Đurđevi Stupovi podignut je na jedinom mestu koje je Stefan Nemanja mogao da vidi iz svoje tamnice ispod tvrđave Ras, u pećini gde je bio manastir Arhanđela Mihaila. U pećinskom manastiru je 1202. godine starac Simeon napisao Vukanovo jevanđelјe.
Manastir Sopoćani podigao je kralј Uroš I sredinom 13. veka, a oslikan je u sedmoj deceniji istog veka. Slikarstvo manastira Sopoćani umetničkim kvalitetom prevazilazi lokalne okvire, što je i iniciralo da se od 1979. godine tvrđava Ras, manastiri Sopoćani i Đurđevi Stupovi i Petova crkva nađu na UNESKO-voj listi kao prostorno-kulturna celina.
U selu Dežava, koje se nalazi oko 8 kilometara severozapadno od Novog Pazara, kralј Dragutin je na državnom saboru pokraj crkve predao presto svom mlađem bratu Milutinu. Ostaci crkve su arheološki istraženi osamdesetih godina 20. veka.
U okolini Novog Pazara srpski srednjovekovni kralјevi su se i sahranjivali. U Sopoćanima je sahranjen kralј Uroš I, njegova majka Ana Dandolo i arhiepiskop Joanikije I. U Đurđevim Stupovima je sahranjen kralј Dragutin, kao drugi ktitor manastira.
Muzej Ras Novi Pazar još od 1997. godine radi na arheološkom istraživanju srednjovekovnih humki na lokalitetima u okolini Sjenice. Među njima najznačajni je lokalitet Kobilјka. O nameni humki moguće objašnjenje se krije u slovenskoj religiji i mitologiji, prvenstveno u prinošenju žrtava bogovima, što se dobrim delom odnosi i na Srbe. Od 2013. godine Muzej vrši arheološka istraživanja i na lokalitetu Svetilište na Sjeničko-pešterskoj visoravni koje se prema pokretnim arheološkim nalazima datuje u periodu od 9. do 11. veka.
Arheološki materijal sa istraživanja manastira Đurđevi Stupovi, Petrove crkve i Gradine u Postenju, za sada, nije predat Muzeju Ras Novi Pazar.
Arheoloških istraživanja u Novom Pazaru gotovo da i nije bilo. Do sada manjih arheoloških iskopavanja bilo je samo u Altun-alem džamiji, Novopazarskoj tvrđavi kao i pored zgrade Muzeja gde su pronađeni ostaci turskog kupatila – hamama.
